ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಗಾಂಧಿಯವರ ಶ್ಲಾಘನೆಯಲ್ಲಿ
ನಾನು ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿಗಿಂತ ಜವಾಹರಲಾಲ್ ನೆಹರೂ ಅವರನ್ನು ಹೆಚ್ಚು ಮೆಚ್ಚುವ ಕುಟುಂಬದಲ್ಲಿ ಬೆಳೆದೆ. ಭಾರತೀಯ ಪರಿಸರವಾದದ ಬಗ್ಗೆ ಸಂಶೋಧನೆ ನಡೆಸುತ್ತಿದ್ದ ಯುವ ವಿದ್ವಾಂಸನಾಗಿದ್ದಾಗ, ಪರಿಸರ ಸುಸ್ಥಿರತೆಗೆ ಅದರ ಋಣಾತ್ಮಕ ಪರಿಣಾಮಗಳನ್ನು ಲೆಕ್ಕಿಸದೆ, ಅವರ ಸರಕಾರವು ಆಕ್ರಮಣಕಾರಿಯಾಗಿ ಅನುಸರಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಅತಿ ಸಂಪನ್ಮೂಲ, ಅತಿ ಶಕ್ತಿಯ ಆರ್ಥಿಕ ಬೆಳವಣಿಗೆಯ ಮಾದರಿಯಿಂದಾಗಿ ನಾನು ನೆಹರೂ ಬಗ್ಗೆ ಹೆಚ್ಚು ವಿಮರ್ಶಾತ್ಮಕ ಮನೋಭಾವವನ್ನು ಬೆಳೆಸಿಕೊಂಡೆ. ನನ್ನ ಪರಿಸರವಾದಿ ಸ್ನೇಹಿತರು ಆಗ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದಂತೆ, ನೆಹರೂ ಅವರನ್ನು ರಾಕ್ಷಸೀಕರಿಸುವುದರಿಂದ ಇನ್ನೊಂದು ತೀವ್ರತೆಗೆ ಹೋಗದಂತೆ ನನ್ನನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿದವರು ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಗಾಂಧಿ.
ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿಯವರಿಗೆ ನಾಲ್ವರು ಗಂಡು ಮಕ್ಕಳಿದ್ದರು. ಅವರು ಹಿರಿಯ ಇಬ್ಬರು ಮಕ್ಕಳಾದ ಹರಿಲಾಲ್ ಮತ್ತು ಮಣಿಲಾಲ್ ಅವರನ್ನು ಗದರುತ್ತಿದ್ದರು ಮತ್ತು ಮೂರನೆಯವರಾದ ರಾಮದಾಸರ ಬಗ್ಗೆ ಮೃದುವಾಗಿದ್ದರು. ಆದರೆ ಅವರ ಕಿರಿಯ ಮಗ ದೇವದಾಸ್ ಜನಿಸುವ ಹೊತ್ತಿಗೆ, ಗಾಂಧಿ ಹೆಚ್ಚು ಸಹಾನುಭೂತಿ ಮತ್ತು ಕಾಳಜಿಯುಳ್ಳ ಪೋಷಕರಾದರು. ಪುಟ್ಟ ದೇವು ತಮ್ಮ ತಾಯಿ ಕಸ್ತೂರ್ಬಾ ಅವರಿಗೂ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ನೆಚ್ಚಿನ ಮಗನಾಗಿದ್ದರು. ಸೌಮ್ಯ, ಸಹಾಯಕಾರಿ ಸ್ವಭಾವದ ಅವರು ಆಶ್ರಮದ ಜೀವನದಲ್ಲಿ ಪೂರ್ತಿಯಾಗಿ ಬೆರೆತರು. ಅವರು ದೊಡ್ಡವರಾದಾಗ, ನೂಲುವುದು ಅಥವಾ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತೀಯರಿಗೆ ಹಿಂದಿ ಕಲಿಸುವುದು ಸೇರಿದಂತೆ ತನ್ನ ತಂದೆ ಹೇಳಿದ್ದನ್ನು ಶ್ರದ್ಧೆಯಿಂದ ಮಾಡಿದರು.
ದೇವದಾಸರು ತಮ್ಮ ತಂದೆಯನ್ನು ಧಿಕ್ಕರಿಸಿದ ಒಂದು ಸಂದರ್ಭವೆಂದರೆ, ಗಾಂಧಿಯವರ ಆಪ್ತ ಸಹಚರ, ರಾಜಾಜಿ ಎಂದೇ ಪರಿಚಿತರಾಗಿರುವ ಸಿ. ರಾಜಗೋಪಾಲಾಚಾರಿಯವರ ಮಗಳು ಲಕ್ಷ್ಮಿಯನ್ನು ಪ್ರೀತಿಸಿದಾಗ. ಇದು ಗಾಂಧಿ ಮತ್ತು ರಾಜಾಜಿ ಇಬ್ಬರೂ ವಿರೋಧಿಸಿದ ವಿಷಯವಾಗಿತ್ತು. ದೇವದಾಸ್ ಮತ್ತು ಲಕ್ಷ್ಮಿ ಅವರನ್ನು ಅವರ ಪೋಷಕರು ಐದು ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ಪರಸ್ಪರ ಮಾತನಾಡದೆ ಅಥವಾ ಪತ್ರ ಬರೆಯದೆ ತಮ್ಮ ಪ್ರೀತಿಯನ್ನು ಪರೀಕ್ಷಿಸಲು ಕೇಳಿಕೊಂಡರು. ಅವರು ಈ ಅವಧಿಯನ್ನು ಅಷ್ಟೇ ದೃಢವಾಗಿ ತೆಗೆದುಕೊಂಡರು ಮತ್ತು ಅದು ಮುಗಿದ ನಂತರ ಮದುವೆಯಾದರು. ದೇವದಾಸ್‌ಗೆ ‘ಹಿಂದೂಸ್ತಾನ್ ಟೈಮ್ಸ್’ ಪತ್ರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಕೆಲಸ ಸಿಕ್ಕಿದಾಗ ಲಕ್ಷ್ಮಿಯೊಂದಿಗೆ ದಿಲ್ಲಿಗೆ ಸ್ಥಳಾಂತರಗೊಂಡರು. ಈ ನಗರದಲ್ಲಿಯೇ ಅವರ ನಾಲ್ಕು ಮಕ್ಕಳು ಜನಿಸಿದರು: ತಾರಾ, 1934ರಲ್ಲಿ; ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್, 1935ರಲ್ಲಿ; ರಾಮಚಂದ್ರ, 1937ರಲ್ಲಿ; ಗೋಪಾಲಕೃಷ್ಣ, 1945ರಲ್ಲಿ.
ಗಾಂಧಿಯ ಮಗ ರಾಜಾಜಿಯ ಮಗಳನ್ನು ಹೇಗೆ ಮದುವೆಯಾದರೆಂಬ ಕಥೆ ನನ್ನ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಚಿಕ್ಕಂದಿನಿಂದಲೂ ಇತ್ತು. ದೇವದಾಸ್-ಲಕ್ಷ್ಮಿ ಪ್ರಣಯವನ್ನು ಭಾರತದ ಮಧ್ಯಮ ವರ್ಗದ ವಲಯಗಳಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಪಕವಾಗಿ ನೆನೆಯಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಇದು ನನ್ನ ಹೆತ್ತವರಿಗೂ ಸ್ಫೂರ್ತಿ ನೀಡಿತ್ತು. ಅವರು ಸಹ ಪ್ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದಿದ್ದರು ಮತ್ತು ಅವರ ಕುಟುಂಬಗಳು ಮದುವೆಗೆ ಒಪ್ಪಿಗೆ ನೀಡುವ ಮೊದಲು ಐದು ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ಕಾಯಬೇಕಾಯಿತು.
ನನ್ನ ಜೀವನದ ಒಂದು ದೊಡ್ಡ ಅವಕಾಶವೆಂದರೆ ದೇವದಾಸ್ ಮತ್ತು ಲಕ್ಷ್ಮಿ ಗಾಂಧಿಯವರ ನಾಲ್ವರು ಮಕ್ಕಳನ್ನು ತಿಳಿದುಕೊಂಡದ್ದು, ಸ್ನೇಹ ಬೆಳೆಸಿದ್ದು ಮತ್ತು ಅವರಿಂದ ಪ್ರಭಾವಿತನಾದದ್ದು. ಆ ನಾಲ್ವರಲ್ಲಿ ನಾನು ಭೇಟಿಯಾದ ಮೊದಲಿಗರು ತತ್ವಜ್ಞಾನಿ ರಾಮಚಂದ್ರ (ರಾಮು). ಅವರು ದಿಲ್ಲಿಯ ಸೈಂಟ್ ಸ್ಟೀಫನ್ಸ್ ಕಾಲೇಜಿನಲ್ಲಿ ನನ್ನ ಇಬ್ಬರು ಮಾವಂದಿರೊಂದಿಗೆ ಓದಿದ್ದರು. ನನಗೆ ಚೆನ್ನಾಗಿ ತಿಳಿದಿರುವ ಅವರ ಕಿರಿಯ ಸಹೋದರ ಸರಕಾರಿ ಸೇವೆಯಲ್ಲಿದ್ದ ಮತ್ತು ಬರಹಗಾರರಾದ ಗೋಪಾಲಕೃಷ್ಣ. ನಮ್ಮ ಸ್ನೇಹ 1980ರ ದಶಕದ ಉತ್ತರಾರ್ಧದಲ್ಲಿ ನಾವಿಬ್ಬರೂ ದಿಲ್ಲಿಯಲ್ಲಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದಾಗ ಶುರುವಾಯಿತು. ಗೋಪಾಲ್ ಗಾಂಧಿಯವರ ಮನೆಯಲ್ಲಿ ನಾನು ಮೊದಲು ಅವರ ಸಹೋದರಿ ತಾರಾ ಅವರನ್ನು ಭೇಟಿಯಾದೆ. ಖಾದಿಯಲ್ಲಿ ಪರಿಣತಿ ಹೊಂದಿದ್ದ ಅವರು ಹಿಂದಿ, ಬಂಗಾಳಿ, ಇಟಾಲಿಯನ್ ಮತ್ತು ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಭಾಷೆಗಳಲ್ಲಿ ಅದ್ಭುತವಾಗಿ ನಿರರ್ಗಳವಾಗಿ ಮಾತಾಡಬಲ್ಲವರಾಗಿದ್ದರು. ತಮ್ಮ ಮತ್ತೊಬ್ಬ ಸಹೋದರ ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಅವರನ್ನು ನನಗೆ ಪರಿಚಯಿಸಿದವರು ಗೋಪಾಲ್. ಆಗಸ್ಟ್ 7ರ ಅವರ ತೊಂಭತ್ತನೇ ಹುಟ್ಟುಹಬ್ಬ ಈ ಮೆಚ್ಚುಗೆಗೆ ಒಂದು ಸಂತೋಷದ ನೆಪ.
1990ರಲ್ಲಿ ನಾನು ಮೊದಲು ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಗಾಂಧಿಯವರನ್ನು ಭೇಟಿಯಾದಾಗ, ಅವರು ಸಂಸತ್ತಿನ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಸ್ಪರ್ಧಿಸಿ ಸೋತಿದ್ದರು. ಹಿಂದಿನ ವರ್ಷ, ಅಮೇಠಿಯಲ್ಲಿ ಲೋಕಸಭಾ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಹಾಲಿ ಪ್ರಧಾನಿ ರಾಜೀವ್ ಗಾಂಧಿ ವಿರುದ್ಧ ಹೋರಾಡಲು ಅವರನ್ನು ಜಂಟಿ ವಿರೋಧ ಪಕ್ಷದ ಅಭ್ಯರ್ಥಿಯಾಗಿ ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡಲಾಗಿತ್ತು. ಇದನ್ನು ಅಸಲಿ ಗಾಂಧಿ ಮತ್ತು ನಕಲಿ ಗಾಂಧಿ ನಡುವಿನ ಹೋರಾಟ ಎಂದು ಬಿಂಬಿಸಲಾಗಿತ್ತು, ಇದು ಮಹಾತ್ಮರ ನಿಜವಾದ ವಂಶಸ್ಥರು ಮತ್ತು ಆಕಸ್ಮಿಕವಾಗಿ ಅವರ ಉಪನಾಮವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದ ವ್ಯಕ್ತಿಯ (ರಾಜೀವ್ ಅವರ ತಂದೆ ಪಾರ್ಸಿ, ಮೂಲತಃ ಅವರ ಉಪನಾಮವನ್ನು ‘ಘಾಂಡಿ’ ಎಂದು ಉಚ್ಚರಿಸಿದ್ದರು) ನಡುವಿನ ಹೋರಾಟವಾಗಿತ್ತು. ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ನೈತಿಕತೆ ಉಳ್ಳವರಾಗಿದ್ದರು ಆದರೆ ಹಣ ಇರಲಿಲ್ಲ ಮತ್ತು ಆಗ ನೆಹರೂ ಕುಟುಂಬದ ಭದ್ರ ಕೋಟೆ ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿದ್ದ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಅವರು ಸೋತರು. ಆದರೂ, ರಾಜೀವ್ ಗಾಂಧಿಯವರ ಪಕ್ಷವು ಒಟ್ಟಾರೆ ಬಹುಮತವನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡಿತು ಮತ್ತು ವಿ.ಪಿ. ಸಿಂಗ್ ಪ್ರಧಾನಿಯಾದರು. ಉತ್ತಮ ಹೋರಾಟವನ್ನು ನಡೆಸಿದ್ದಕ್ಕಾಗಿ ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಅವರಿಗೆ ಪ್ರತಿಫಲವಾಗಿ, ಸಿಂಗ್ ಅವರನ್ನು ರಾಜ್ಯಸಭೆಯ ಸದಸ್ಯರನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿದರು.
ಎತ್ತರವಾಗಿ, ನೆಟ್ಟಗೆ, ದಪ್ಪ ಕನ್ನಡಕ ಧರಿಸಿರುತ್ತಿದ್ದ ಮತ್ತು ಕೂದಲನ್ನು ಹಿಂದಕ್ಕೆ ತಳ್ಳಿಕೊಂಡಿರುತ್ತಿದ್ದ ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಗಾಂಧಿಯವರು ವಿಶಿಷ್ಟ ಮತ್ತು ಆಕರ್ಷಕ ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವದವರಾಗಿದ್ದರು. ಅವರು ಎಚ್ಚರಿಕೆಯಿಂದ ಮತ್ತು ನಿಧಾನವಾಗಿ ಮಾತನಾಡುತ್ತಿದರು. ರಾಮುವಿನಂತೆ ಸಹಜ ವಾಕ್ಪಟುತ್ವ ಮತ್ತು ತುಂಟತನದ ಹಾಸ್ಯಪ್ರಜ್ಞೆ ಅವರಲ್ಲಿ ಇರಲಿಲ್ಲ (ಆದರೆ ನನಗೆ ತಿಳಿದಿರುವ ಎಲ್ಲರಿಗೂ ಸಹ). ಆದರೆ, ಆ ಮೊದಲ ಭೇಟಿಯಲ್ಲೂ ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಅಗಾಧವಾದ ಘನತೆಯ ವ್ಯಕ್ತಿ ಎಂಬುದು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿತ್ತು. ಅವರನ್ನು ಮೊದಲು ಭೇಟಿಯಾದ ಸ್ವಲ್ಪ ಸಮಯದ ನಂತರ, ನಾನು ಅವರ ರಾಜಾಜಿ ಮತ್ತು ವಲ್ಲಭಭಾಯಿ ಪಟೇಲ್ ಅವರ ಜೀವನ ಚರಿತ್ರೆಗಳನ್ನು ಓದಿದೆ ಮತ್ತು ಅವುಗಳಿಂದ ತುಂಬಾ ಪ್ರಭಾವಿತನಾದೆ. (ಅವೆರಡೂ ಪ್ರಕಟವಾದ ದಶಕಗಳ ನಂತರವೂ, ಆಯಾ ವಿಷಯಗಳ ಕುರಿತು ಪ್ರಮಾಣಿತ ಕೃತಿಗಳಾಗಿ ಉಳಿದಿವೆ.) ಅವರು ಸ್ಥಾಪಿಸಿ ಸಂಪಾದಕರೂ ಆಗಿದ್ದ ಉದಾರ ಮೌಲ್ಯಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುವ ವಾರಪತ್ರಿಕೆ ಹಿಮ್ಮತ್ ಬಗ್ಗೆ ನನ್ನ ಹಿರಿಯ ಸ್ನೇಹಿತರಿಂದ ನನಗೆ ತಿಳಿದಿತ್ತು. ತುರ್ತು ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಅದು ಸೆನ್ಸರ್‌ಶಿಪ್‌ಗಳನ್ನು ಧೈರ್ಯದಿಂದ ಎದುರಿಸಿತು. ಆದರೆ ನಂತರ ಹಣದ ಕೊರತೆಯಿಂದಾಗಿ ನಿಂತುಹೋಗಿತ್ತು. ಹಿಮ್ಮತ್‌ನಲ್ಲಿ ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ದೇಶದ ಕೆಲವು ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಪತ್ರಕರ್ತರನ್ನು ಬೆಳೆಸಿದ್ದರು. ಅವರೆಲ್ಲ ಬರಹಗಾರರು ಮತ್ತು ಸಂಪಾದಕರಾಗಿ ಮುಖ್ಯವಾಹಿನಿಯ ಪತ್ರಿಕೆಗಳಲ್ಲಿ ಉತ್ತಮ ಸಾಧನೆ ಮಾಡಿದರು.
ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಅವರನ್ನು ಸಹೋದರ ಗೋಪಾಲ್ ಪರಿಚಯಿಸಿದ ನಂತರ, ನಾನು ಶೀಘ್ರದಲ್ಲೇ ಅವರನ್ನು ಪ್ರತ್ಯೇಕವಾಗಿ ಭೇಟಿಯಾಗಲು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದೆ. ಪ್ರತೀ ಭೇಟಿಯೂ ನಮ್ಮ ದೇಶದ ಇತಿಹಾಸದ ಬಗ್ಗೆ ಮತ್ತು ನಾವಿಬ್ಬರೂ ಯಾರ ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವ ಮತ್ತು ಬಹುತ್ವದ ಭವಿಷ್ಯದ ಬಗ್ಗೆ ಚಿಂತಿಸುತ್ತಿದ್ದೇವೆ ಎಂಬುದರ ಬಗ್ಗೆ ಒಳನೋಟಗಳನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ. ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ದಿಲ್ಲಿ, ಬೆಂಗಳೂರು, ಪಂಚಗಣಿ ಮತ್ತು ಮಿಚಿಗನ್‌ನ ಈಸ್ಟ್ ಲ್ಯಾನ್ಸಿಂಗ್‌ನಲ್ಲಿ ನಾನು ಅವರೊಂದಿಗೆ ವಿವರ ಮಾತುಕತೆಗಳನ್ನು ನಡೆಸಿದ್ದೇನೆ. ಅಲ್ಲದೆ, ಅವರ ಪುಸ್ತಕಗಳು ಮತ್ತು ಪ್ರಬಂಧಗಳನ್ನು ಓದುವುದನ್ನು ಮತ್ತು ಅವುಗಳಿಂದ ಉತ್ತೇಜಿತನಾಗುವುದನ್ನು ಮುಂದುವರಿಸಿದ್ದೇನೆ. ಈ ಎಲ್ಲಾ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಮತ್ತು ನಾನು ಒಂದೇ ಒಂದು ವಿಷಯದ ಬಗ್ಗೆ ಭಿನ್ನಾಭಿಪ್ರಾಯವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದೇವೆ ಮತ್ತು ಅದನ್ನು ಈಗ ನೆನಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ತುಂಬಾ ಕ್ಷುಲ್ಲಕವೆನಿಸುತ್ತದೆ.
ನಾನು ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿಗಿಂತ ಜವಾಹರಲಾಲ್ ನೆಹರೂ ಅವರನ್ನು ಹೆಚ್ಚು ಮೆಚ್ಚುವ ಕುಟುಂಬದಲ್ಲಿ ಬೆಳೆದೆ. ಭಾರತೀಯ ಪರಿಸರವಾದದ ಬಗ್ಗೆ ಸಂಶೋಧನೆ ನಡೆಸುತ್ತಿದ್ದ ಯುವ ವಿದ್ವಾಂಸನಾಗಿದ್ದಾಗ, ಪರಿಸರ ಸುಸ್ಥಿರತೆಗೆ ಅದರ ಋಣಾತ್ಮಕ ಪರಿಣಾಮಗಳನ್ನು ಲೆಕ್ಕಿಸದೆ, ಅವರ ಸರಕಾರವು ಆಕ್ರಮಣಕಾರಿಯಾಗಿ ಅನುಸರಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಅತಿ ಸಂಪನ್ಮೂಲ, ಅತಿ ಶಕ್ತಿಯ ಆರ್ಥಿಕ ಬೆಳವಣಿಗೆಯ ಮಾದರಿಯಿಂದಾಗಿ ನಾನು ನೆಹರೂ ಬಗ್ಗೆ ಹೆಚ್ಚು ವಿಮರ್ಶಾತ್ಮಕ ಮನೋಭಾವವನ್ನು ಬೆಳೆಸಿಕೊಂಡೆ. ನನ್ನ ಪರಿಸರವಾದಿ ಸ್ನೇಹಿತರು ಆಗ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದಂತೆ, ನೆಹರೂ ಅವರನ್ನು ರಾಕ್ಷಸೀಕರಿಸುವುದರಿಂದ ಇನ್ನೊಂದು ತೀವ್ರತೆಗೆ ಹೋಗದಂತೆ ನನ್ನನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿದವರು ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಗಾಂಧಿ. ತಮ್ಮ ಪುಸ್ತಕ ‘ದಿ ಗುಡ್ ಬೋಟ್‌ಮ್ಯಾನ್’ನಲ್ಲಿ, ಆರ್ಥಿಕ ನೀತಿಯಲ್ಲಿ ಅವರ ಭಿನ್ನಾಭಿಪ್ರಾಯಗಳ ಹೊರತಾಗಿಯೂ, ನೆಹರೂ ಗಾಂಧಿಯವರ ಕಾನೂನುಬದ್ಧ ರಾಜಕೀಯ ಉತ್ತರಾಧಿಕಾರಿ ಎಂದು ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಮನವೊಲಿಸುವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ವಾದಿಸಿದ್ದರು. ಏಕೆಂದರೆ, ಮಹಾತ್ಮರ ಎಲ್ಲಾ ಅನುಯಾಯಿಗಳಲ್ಲಿ, ಮಹಾತ್ಮರ ಎಲ್ಲರನ್ನೂ ಒಳಗೊಳ್ಳುವ ದೃಷ್ಟಿಕೋನವನ್ನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು ಮತ್ತು ಅದನ್ನು ಆಚರಣೆಗೆ ತರಲು ನೆಹರೂ ಅತ್ಯಂತ ಹತ್ತಿರವಾದರು. ತಮ್ಮ ಮಾರ್ಗದರ್ಶಕರಂತೆಯೇ, ಭಾರತದ ಮೊದಲ ಪ್ರಧಾನಿಯೂ ಮುಸ್ಲಿಮರ ವಿಶ್ವಾಸ ಗಳಿಸಿದ ಹಿಂದೂ, ಮಹಿಳೆಯರಿಗೆ ಸಮಾನ ಹಕ್ಕುಗಳಿಗಾಗಿ ಹೋರಾಡಿದ ವ್ಯಕ್ತಿ ಮತ್ತು ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಮೆಚ್ಚುಗೆ ಪಡೆದ ಉತ್ತರ ಭಾರತೀಯರಾಗಿದ್ದರು. ಗಾಂಧಿಯವರ ಆಂತರಿಕ ವಲಯದಿಂದ ಸಿ. ರಾಜಗೋಪಾಲಾಚಾರಿ, ಮೌಲಾನಾ ಆಝಾದ್, ರಾಜೇಂದ್ರ ಪ್ರಸಾದ್, ಜೆ.ಬಿ. ಕೃಪಲಾನಿ, ವಲ್ಲಭಭಾಯಿ ಪಟೇಲ್ ಸೇರಿದಂತೆ ಬೇರೆ ಯಾರಲ್ಲೂ ಈ ವಿಶಿಷ್ಟ ಮತ್ತು ಅಪರೂಪದ ನೈತಿಕ ಮತ್ತು ರಾಜಕೀಯ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳ ಸಮನ್ವಯ ಇರಲಿಲ್ಲ. ಗಾಂಧಿಯವರ ಹತ್ಯೆಯ ನಂತರ ನೆಹರೂ ಮತ್ತು ಪಟೇಲ್ ತಮ್ಮ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಮತ್ತು ತಾತ್ವಿಕ ವ್ಯತ್ಯಾಸಗಳನ್ನು ಬದಿಗಿಟ್ಟು ಭಾರತ ಮತ್ತು ಭಾರತೀಯರನ್ನು ಒಂದುಗೂಡಿಸಲು ಹೇಗೆ ಒಟ್ಟಾಗಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡಿದರು ಎಂಬುದನ್ನು ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ನನಗೆ ಮತ್ತು ಇತರ ಅನೇಕ ಓದುಗರಿಗೆ ವಿವರಿಸಿದ್ದರು.
ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಮತ್ತು ರಾಮಚಂದ್ರ ಗಾಂಧಿ ಇಬ್ಬರೂ ಗಾಂಧಿಯ ವಿದ್ವಾಂಸರು ಮತ್ತು ಗಾಂಧಿಯ ವಂಶಸ್ಥರು. ರಾಮು ಅವರ ಮಾತುಗಳನ್ನು ಒಬ್ಬರಿಗೊಬ್ಬರು ಅಥವಾ ದೊಡ್ಡ ಪ್ರೇಕ್ಷಕರ ಭಾಗವಾಗಿ ಕೇಳುವುದು ಒಂದು ರೋಮಾಂಚಕಾರಿ ಅನುಭವವಾಗಿತ್ತು. ಒಬ್ಬ ಒಳ್ಳೆಯ ಭಾರತೀಯ ಋಷಿಯಂತೆ, ಅವರು ಮೌಖಿಕ ಸಂಪ್ರದಾಯದಲ್ಲಿ ಉತ್ತಮವಾಗಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡಿದರು. ಮತ್ತೊಂದೆಡೆ, ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಅವರ ಬರಹಗಳಲ್ಲಿ ಯಾವುದೇ ಹಾಸ್ಯ ಇರಲಿಲ್ಲ. ಆದರೆ ಸಾಕಷ್ಟು ಪ್ರಾಯೋಗಿಕ ವಿವರಗಳು ಹಾಗೂ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಾದ ತೀರ್ಪು ಇತ್ತು. ವೈಯಕ್ತಿಕವಾಗಿ ಮತ್ತು ಒಟ್ಟಿಗೆ, ಈ ಸಹೋದರರು ಗಾಂಧಿಯ ಬಗ್ಗೆ ಮತ್ತು ಭಾರತದ ಬಗ್ಗೆ ನನಗೆ ಬಹಳಷ್ಟನ್ನು ಕಲಿಸಿದರು.
ನಮ್ಮ ದೇಶದ ಬಗ್ಗೆ ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಅವರಿಂದ ಇಷ್ಟೊಂದು ಕಲಿತ ನಂತರ, ಅವರು ಈ ಮೊದಲು ನೋಡಿರುವ ಸಾಧ್ಯತೆ ಕಡಿಮೆ ಇರುವ ಆರ್ಕೈವ್‌ಗಳಿಂದ ಬಂದ ಒಂದು ಸಣ್ಣ ತುಣುಕು ಹೇಳುವ ಮೂಲಕ ಈ ಲೇಖನವನ್ನು ಮುಗಿಸುತ್ತೇನೆ. ನಾನು ಅದನ್ನು ಇಂಗ್ಲಿಷ್‌ನಿಂದ ಭಾರತೀಯರಾಗಿ ಬದಲಾದ ವೆರಿಯರ್ ಎಲ್ವಿನ್ ಅವರ ಪತ್ರಿಕೆಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಕೊಂಡೆ. ಅವರು ಭಾರತದ ಬುಡಕಟ್ಟು ಜನರ ಅಗ್ರಗಣ್ಯ ವಿದ್ವಾಂಸರಾಗಿದ್ದರು ಮತ್ತು ಗಾಂಧಿ ಮತ್ತು ನೆಹರೂ ಇಬ್ಬರನ್ನೂ ಚೆನ್ನಾಗಿ ತಿಳಿದಿದ್ದರು. ನಾನು ತಿಳಿಸಿದಂತೆ, ರಾಜ್‌ಮೋಹನ್ ಅವರ ತಂದೆ ತಾಯಿ ಮದುವೆಗೆ ಒಪ್ಪುವಂತೆ ತಮ್ಮ ಪೋಷಕರ ಮನವೊಲಿಸಲು ಬಹಳ ಸಮಯ ತೆಗೆದುಕೊಂಡರು. ದೇವದಾಸ್ ಮತ್ತು ಲಕ್ಷ್ಮಿ ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಜೂನ್ 1933ರಲ್ಲಿ ಪೂನಾದಲ್ಲಿ ವಿವಾಹವಾದರು. ಇದಾದ ಕೂಡಲೇ, 1920-22ರ ಅಸಹಕಾರ ಚಳವಳಿ ಮತ್ತು 1930-32 ರ ನಾಗರಿಕ ಅಸಹಕಾರ ಚಳವಳಿಯ ನಂತರ ಗಾಂಧಿ ಮತ್ತು ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ದೇಶಾದ್ಯಂತ ಮತ್ತೊಂದು ಸತ್ಯಾಗ್ರಹ ಅಭಿಯಾನವನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸುವ ಬಗ್ಗೆ ಮಾತುಗಳು ಕೇಳಿಬಂದವು. ಪೂನಾದಲ್ಲಿ ಮಹಾತ್ಮರ ಅನುಯಾಯಿಗಳ ಗುಂಪನ್ನು ಭೇಟಿಯಾದ ವೆರಿಯರ್ ಎಲ್ವಿನ್, ಅವರೆಲ್ಲ ಬೇಸರಗೊಂಡದ್ದನ್ನು, ಮತ್ತೊಮ್ಮೆ ಜೈಲಿಗೆ ಹೋಗಲು ಇಷ್ಟವಿರದಿದ್ದುದನ್ನು ಕಂಡರು. ನಿಜವಾಗಿಯೂ ಸಂತೋಷವಾಗಿದ್ದವರು ದೇವದಾಸ್ ಮತ್ತು ಅವರ ಪತ್ನಿ ಲಕ್ಷ್ಮಿ ಮಾತ್ರ. ಅವರು ಸಂತೋಷದಿಂದ ತುಂಬಿ ತುಳುಕುತ್ತಿದ್ದರು ಮತ್ತು ಜೈಲಿಗೆ ಹೋಗದಿರಲು ದೃಢನಿಶ್ಚಯ ಮಾಡಿದ್ದರು ಎಂದು ಎಲ್ವಿನ್ ಸ್ನೇಹಿತರಿಗೆ ಬರೆದಿದ್ದಾರೆ.
ಆದರೆ ಸತ್ಯಾಗ್ರಹ ನಡೆಯಲಿಲ್ಲ. ದೇವದಾಸ್ ಗಾಂಧಿಯವರು ಜೈಲಿಗೆ ಹೋಗುವ ಪರಿಸ್ಥಿತಿ ಬರಲಿಲ್ಲ. ಅವರು ಮತ್ತು ಅವರ ಪತ್ನಿ ಲಕ್ಷ್ಮಿ ದಿಲ್ಲಿಗೆ ತೆರಳಿದರು. ಅಲ್ಲಿ ಅವರು ಸ್ವತಂತ್ರ ಭಾರತದ ಇತಿಹಾಸದ ಅತ್ಯಂತ ವೈವಿಧ್ಯಮಯ ಪ್ರತಿಭಾನ್ವಿತ ಸಹೋದರರ ನಾಲ್ಕು ಗುಂಪುಗಳನ್ನು ಬೆಳೆಸಿದರು.
